Nguyễn Quang Riệu – Nhà Vật lý Thiên văn Việt Kiều tại Pháp – Người nhận giải thưởng của Viện Hàn lâm Khoa học Pháp năm 1973
Nguyễn Quang Riệu – Nhà Vật lý Thiên văn Việt Kiều tại Pháp – Người nhận giải thưởng của Viện Hàn lâm Khoa học Pháp năm 1973 |
Nguyễn Quang Riệu (sinh 15 tháng 6 năm 1932, tại Hải Phòng - mất 5 tháng 1 năm 2021, tại
Paris, Pháp), là nhà vật lý thiên văn Việt kiều tại Pháp. Ông là người con đầu
trong một gia đình có ba anh em trai sau này đều trở thành những nhà khoa học
tên tuổi. Là giáo sư-tiến sĩ tại Đại học Sorbonne (Paris), giám đốc nghiên cứu
tại Đài thiên văn Paris, ông đã công bố trên 150 công trình khoa học về vật lý
thiên văn (đặc biệt trong lĩnh vực thiên văn vô tuyến, tên gọi tiếng Anh là
Radioastronomy) trên các tạp chí khoa học quốc tế, viết nhiều sách (cả sách
chuyên ngành và sách phổ biến khoa học) bằng tiếng nước ngoài và tiếng Việt.
Ông cũng là Giám đốc Nghiên cứu Danh dự (Emeritus) của Trung tâm Quốc gia
Nghiên cứu khoa học Pháp (CNRS). Năm 1973, ông đã được nhận giải thưởng của Viện
Hàn lâm Khoa học Pháp sau khi đã phát hiện và xác định chính xác vị trí xảy ra
vụ nổ trong chòm sao Thiên Nga (Cygnus X3). Cùng với Giáo sư Trịnh Xuân Thuận, Giáo sư-Tiến sĩ Nguyễn
Quang Riệu được coi là một trong số rất ít nhà khoa học gốc Việt trên thế giới
không ngại dấn thân và đạt được những thành công trong ngành thiên văn học, một
ngành khoa học đến giờ vẫn được coi là non trẻ và ít có điều kiện phát triển tại
Việt Nam. Ông cũng là một trong những nhà khoa học đi tiên phong trong việc phổ
biến cũng như vun đắp tình yêu của nhiều bạn trẻ Việt Nam đối với môn thiên văn
học.
Thân thế và sự nghiệp
Ước mơ tuổi thơ
Nguyễn Quang Riệu cùng hai người em
ruột của ông đều sinh ra và sống những năm thơ ấu tại Hải Phòng. Ông Nguyễn Văn
Đính (quê ở làng Lai Xá, huyện Hoài Đức, tỉnh Sơn Tây cũ) đã di cư đến lập nghiệp
ở Hải Phòng đầu những năm 1930. Tại đây ông mở hiệu ảnh nổi tiếng mang tên Phúc
Lai và kết hôn với một người phụ nữ địa phương là bà Nguyễn Thị Thoa rồi sinh
ra ba người con trai sau này đều trở thành những nhà khoa học tên tuổi. Trong
đó người con cả là nhà vật lý thiên văn Nguyễn Quang Riệu (sinh năm 1932), người
con thứ hai là nhà giải phẫu học và nhân trắc học Nguyễn Quang Quyền (sinh năm 1934), còn người con thứ ba là nhà hóa
học Nguyễn Quý Đạo (sinh năm 1937).
Tuổi thiếu thời, GS.TS. Nguyễn Quang Riệu thường được gia đình dẫn lên ngọn đồi
có Đài thiên văn Phủ Liễn ở thị xã Kiến An (Hải Phòng) tham quan nên đã sớm yêu
thích thiên văn.
Theo đuổi thiên văn học
Năm 18 tuổi, ông sang Pháp theo học tại
Đại học Sorbonne (Paris). Trong thời gian du học, gia đình khuyến khích ông
theo ngành hóa học để sau này chế ra phim và giấy ảnh phục vụ cho nghề truyền
thống của dòng họ. Tuy nhiên, hình ảnh mái vòm của Đài thiên văn Phủ Liễn và
quang cảnh bầu trời tuổi thơ có lẽ đã in sâu vào trí óc ông. Nó đã thúc đẩy vốn
đam mê thiên văn học, khơi dậy niềm yêu thích chụp chân dung các vì sao trên trời
trong ông. Và rồi, ông dồn hết tâm trí và thời gian đi sâu vào nghiên cứu thiên
văn học. Tốt nghiệp đại học lúc Việt Nam còn chiến tranh, ông quyết định ở lại
nghiên cứu thiên văn tại Đài thiên văn Paris.
Năm 1972, ông đã quan sát vụ nổ trên
chòm sao Thiên Nga và xác định chính xác khoảng cách 30.000 năm ánh sáng từ vị
trí vụ nổ tới Trái Đất. Sau đó phát hiện này đã được thông báo rộng rãi đến nhiều
đài thiên văn trên thế giới. Vụ nổ này xảy ra ở trên biên giới của dải Ngân Hà,
trong chòm sao Thiên Nga và sau đó được đặt tên là Cygnus X3. Phát hiện của ông
được tạp chí Nature, một tạp chí khoa học nổi tiếng thế giới dành toàn bộ một số
để giới thiệu. Với phát hiện thiên văn quan trọng này, ông được nhiều đài thiên
văn và trường đại học trên thế giới mời đến thuyết giảng. Theo lời ông kể lại
sau này, để được cấp hộ chiếu qua lại nghiên cứu và thỉnh giảng ở các quốc gia
khác nhau nên buộc ông phải nhập quốc tịch Pháp, dù vẫn luôn ý thức rằng mình
là công dân Việt Nam.
Từ năm 1976, ông thường xuyên về nước
tham gia phát triển và phổ biến ngành vật lý thiên văn và vật lý môi trường,
hai lĩnh vực nghiên cứu còn non trẻ ở Việt Nam. Vào thời điểm diễn ra hiện tượng
nhật thực toàn phần ngày 25 tháng 10 năm 1995 tại Việt Nam, GS.TS. Nguyễn Quang
Riệu được Bộ Ngoại giao Pháp cấp kinh phí để xây và mua thiết bị thiên văn mang
về Việt Nam. Sau đó, ông đề nghị để lại thiết bị tại Đại học Quốc gia Hà Nội và
Đài thiên văn Phù Liễn (Kiến An, Hải Phòng) giúp sinh viên thực tập quan sát bầu
trời. Cũng nhân dịp này, cùng với Bộ Khoa học Công nghệ và Môi trường Việt Nam,
ông tham gia tổ chức một Hội thảo quốc tế với mục đích giải thích những hiện tượng
thiên nhiên. Bên cạnh đó, ông còn trình bày những thành tựu mới đạt được trong
ngành thiên văn. Từ đó, hàng năm ông đều dành ít thời gian về nước tổ chức lớp
học về môn vật lý vũ trụ và vật lý môi trường tại Đại học Quốc gia Hà Nội. Đây
là chương trình do ông tự khởi xướng, kết hợp giữa Đài thiên văn Paris, Đại học
Quốc gia Hà Nội, Đại học Pierre và Marie Curie (Paris) với sự tham gia của Hội
Thiên văn Quốc tế. Ông vận động nhiều nhà khoa học nước ngoài cùng về thỉnh giảng.
Học viên là những cán bộ nghiên cứu và giảng dạy của các trường đại học và các
viện khoa học trong nước. Ông cũng là người đứng ra xin tài trợ học bổng của
Chính phủ Pháp cho sinh viên Việt Nam và hướng dẫn họ làm luận án tiến sĩ
chuyên ngành vật lý thiên văn tại Pháp.
Với mục tiêu phổ biến khoa học, ông
đã viết nhiều cuốn sách về thiên văn học với nội dung dễ hiểu bằng tiếng Việt
như: "Vũ trụ phòng thí nghiệm thiên nhiên vĩ đại", "Lang thang
trên dải Ngân Hà", "Sông Ngân khi tỏ khi mờ", "Bầu trời tuổi
thơ". Ngoài ra, ông còn tham gia soạn một cuốn giáo trình chuyên ngành
thiên văn vật lý song ngữ Việt-Anh dành cho sinh viên các trường đại học trong
nước. Ông cũng viết nhiều bài báo khoa học đăng trên các báo chí trong nước nhằm
giới thiệu ngành thiên văn đến với toàn thể quần chúng.
Là Giám đốc Nghiên cứu Danh dự
(Emeritus) của Trung tâm Quốc gia Nghiên cứu khoa học Pháp (CNRS) và công tác tại
Đài thiên văn Paris, GS.TS. Nguyễn Quang Riệu đã công bố trên 150 công trình
nghiên cứu (đặc biệt trong lĩnh vực thiên văn vô tuyến) tại nhiều hội nghị khoa
học lớn và trên các tạp chí khoa học uy tín. Các cuốn sách (cả về chuyên ngành
lẫn phổ biến khoa học) trong lĩnh vực vật lý thiên văn do ông xuất bản tại quê
nhà đã khơi dậy niềm đam mê nghiên cứu thiên văn học của nhiều thế hệ bạn trẻ
Việt Nam những năm qua.
GS Nguyễn Quang Riệu qua đời ngày 5
tháng 1 năm 2021 tại Pháp, do biến chứng từ Covid-19.
Một số tác phẩm đã xuất bản tại Việt Nam
·
Vũ trụ phòng thí nghiệm thiên nhiên
vĩ đại. Nhà xuất bản Giáo dục, 1995 (sách phổ biến khoa học)
·
Lang thang trên dải Ngân Hà. Nhà xuất
bản Văn hóa thông tin, 1997 (sách phổ biến khoa học)
·
Sông Ngân khi tỏ khi mờ - Les Reflets
du Fleuve d’Argent. Nhà xuất bản Văn hóa-Thông tin, 1998 (sách phổ biến khoa học,
song ngữ Việt-Pháp)
·
Bầu trời tuổi thơ. Nhà xuất bản Giáo
dục, 2002 (sách phổ biến khoa học)
·
Thiên văn vật lý - Astrophysics. đồng
tác giả, Nhà xuất bản Giáo dục, 2000 (sách giáo khoa chuyên ngành cấp đại học,
song ngữ Việt-Anh)
·
Những con đường đến với các vì sao.
Nhà xuất bản Khoa học và Kỹ thuật, 2003 (sách chuyên ngành)
·
Radioastronomy, The Microwave
Engineering Handbook, Volume 3. Publisher: Chapman and Hall (sách chuyên ngành,
bản tiếng Anh).
Ghi nhận
Với những thành tích đạt được trong sự
nghiệp khoa học của mình, GS.TS. Nguyễn Quang Riệu đã giữ những cương vị quan
trọng như: Giám đốc Nghiên cứu Danh dự (Emeritus) của Trung tâm Quốc gia Nghiên
cứu khoa học Pháp (CNRS) và Đài thiên văn Paris, Hội viên của Hội Thiên văn Quốc
tế (IAU), thành viên của Ủy ban Quốc tế thực hiện đề án của Cơ quan Vũ trụ châu
Âu (ESA) về phóng vệ tinh hồng ngoại (Infrared Space Observatory - ISO) vào vũ
trụ.
Năm 1973, với phát hiện thiên văn
mang tính khám phá của mình về vụ nổ trong chòm sao Thiên Nga (được đặt tên sau
đó là Cygnus X3), ông đã được Viện Hàn lâm Khoa học Pháp trao tặng giải thưởng
danh giá A. Janssen trong lĩnh vực vật lý thiên văn.
Ngày 1 tháng 11 năm 2010, Trường Đại
học Quốc gia Hà Nội đã tổ chức buổi lễ trao bằng Tiến sĩ Danh dự của trường cho
ông.
Với những đóng góp ý nghĩa cho nền
khoa học tại quê nhà, ông đã được trao tặng Giải thưởng Vinh danh nước Việt
(2004) và Kỷ niệm chương của Ủy ban Trung ương Mặt trận Tổ quốc Việt Nam
(2006).
///---
THẾ GIỚI DANH NHÂN ghi nhận – www.danhnhan.net
cập nhật