NAPOLEON III - vị Vua cuối cùng và Tổng thống đầu tiên của Pháp

Napoléon III, cũng được biết như Louis-Napoléon Bonaparte (tên đầy đủ là Charles Louis-Napoléon Bonaparte) (20 tháng 4 năm 1808 – 9 tháng 1 năm 1873) là tổng thống đầu tiên của nền cộng hòa Pháp và hoàng đế duy nhất của Đế chế Pháp thứ nhì. Napoléon III nắm quyền một cách khác thường, vừa là tổng thống danh nghĩa đầu tiên của Pháp, vừa là vị vua cuối cùng của Pháp.

Napoléon làm tổng thống từ năm 1848, đến 1852 thì xưng đế (Napoléon III). Thời gian cai trị của ông cho thấy những nỗ lực táo bạo của ông về ngoại giao, nhất là trong chiến tranh, phần lớn thất bại, đặc biệt là nỗ lực đưa một hoàng thân Áo lên làm hoàng đế Mexico^[1]. Năm 1858, quân đội Pháp xâm lược Việt Nam, bắt đầu thời kì Pháp thuộc ở nước này. Cuối cùng, ông tuyên chiến với Phổ và bị thua tạitrận Sedan năm 1871. Ông đã bị quân Phổ bắt sống, đế chế của ông hoàn toàn sụp đổ. Năm 1873, Napoléon chết tại Anh.

Thân thế và thời niên thiếu

Louis Bonaparte sinh ngày 20/04/1808, là con trai của Louis Bonaparte (em trai của Napoléon I) với Hortense de Beauharnais (con gái riêng của bà Joséphine de Beauharnais – vợ đầu của Napoléon I). Napoléon II là con trai của Napoléon I, trong khi Napoleon III là cháu ruột của Napoleon I. Ông là người con trưởng sinh ra trong gia đình Bonaparte, gọi là Hậu đế của Napoléon I, vì thế lúc rửa tội vợ chồng Hoàng đế đảm nhận là giáo phụ và giáo mẫu của ông.

Năm 1815, Napoléon I lên ngôi vua một lần nữa ở Pháp, mở đầu “vương triều 100 ngày”. Một hôm, Louis Bonaparte theo mẹ đến Cung điện Tuileries (Tuynlơri) để gặp Hoàng đế. Hoàng đế bế lấy ông đến trước cửa sổ để cho ông xem quân đội duyệt binh trên Quảng trường Carôxaiơ. Sau chiến dịch Waterloo năm 1815, gia đình Bonaparte bị đi đày, ông theo mẹ rời Paris ra sống lưu vong ở nước ngoài. Vào tháng 7-1817, mẹ ông mua ruộng và ngôi biệt thự ở Alongnabegơ thuộc bang Thurgovie Thụy Sĩ, ông cũng định cư ở đó học trung học và dự bị đại học ở đây. Đầu năm 1831, ông tham gia cuộc khởi nghĩa của nhân dân ở miền Trung Italia chống lại Giáo hoàng và bọn xâm lược Áo. Sau khi thất bại, ông và mẹ cải trang thành người Anh sang nước Anh. Ngày 5-5, ở Paris đã tổ chức lễ kỷ niệm long trọng 10 năm tạ thế của Hoàng đế, điều này đã khiến ông giữ vững lòng tin sẽ khôi phục đế chế. Tháng 4-1832, ông nhập quốc tịch Thụy Sĩ. Tháng 7 năm đó, con của Napoléon I qua đời. Từ đó, ông tự nhận là người thừa kế đương nhiên nghiệp đế của ông bác, trên cavát có đính con chim ưng được làm bằng đá quý, ông luôn luôn đi lại trước cửa ra vào và muốn người khác gọi mình là “Hoàng thân của tôi”.

Nổi lên giành quyền lực

Sau khi Napoleon Bonaparte và gia đình bị trục xuất khỏi nước Pháp, vua Louis-Philippe I được đưa trở lại ngai vàng. Louis Napoleon luôn mơ trở về Pháp với tư cách là nhà lãnh đạo vĩ đại. Ông lợi dụng nhân lúc tình hình chính trị của vương triều Tháng Bảy đang bị lung lay, để lôi kéo các quân nhân của phái Bonaparte tổ chức đoàn thể bí mật. Ngày 30-10-1836, dưới sự giúp đỡ của Đoàn trưởng pháo binh Strasbourg (Xtơnaxbua), ông diễn thuyết ở binh đoàn này và kêu gọi lật đổ Vương triều Tháng Bảy, ủng hộ ông làm vua. Sau do sự việc thất bại, Louis Bonaparte bị đày sang Mỹ. Tháng 10-1838, ông đến London. Ngày 5-8-1840, ông dẫn 56 người bạn vượt qua eo biển Cale lên Boulogne. Tại đây, họ diễn thuyết với quân đội đóng quân ở địa phương, bằng những lời dụ dỗ cho tiền bạc, tấn phong chức tước và tặng huân chương cho binh lính, phát động họ nổi loạn, lại một lần nữa bị thất bại. Louis Bonaparte bị kết tội tù chung thân và sẽ bị xử tử, tạm giam ở lâu đài Ham. Tháng 5-1846, sau 6 năm bị giam, Louis Bonaparte đầu đội tóc giả, trà trộn vào đám thợ sửa chữa trốn ra khỏi lâu đài Ham, vượt ngục sang London. Năm 1848, sau khi Cách mạng Tháng Hai bùng nổ, ông vội vàng từ London trở về Paris, tỏ ý muốn tham gia Chính phủ lâm thời, nhưng bị Chính phủ lâm thời từ chối. Ông lại quay về London. Tháng 4, ông mạo xưng là công dân nước Anh để được tuyển vào làm cảnh sát đặc biệt ở London và tham gia đàn áp các cuộc biểu tình của phái Hiến chương.

Ngày 10-12-1848, nước Pháp tổ chức bầu Tổng thống, Cavaignac do giết hại những người khởi nghĩa Tháng Sáu một cách điên cuồng làm mọi người khinh bỉ. Cháu Napoléon là Louis Bonaparte nhờ được quảng đại nông dân ủng hộ, nên đã giành được 75% tổng số phiếu bầu, được bầu làm tổng thống. Một thời gian sau khi lên làm Tổng thống, Louis Bonaparte liền muốn lập lại đế chế. Tháng 9-1-1844, ông tổ chức “Hội Tháng Chạp” gồm những tên lưu manh côn đồ, khi ông đi tuần tra, những người này được hóa trang sẵn thành quần chúng hoan nghênh, hô to: “Hoàng đế muôn năm!”, nặn ra cái gọi là ý dân ủng hộ ông xưng đế. Louis Bonaparte đặc biệt chú ý đến việc khống chế quân đội. Ông lợi dụng nhân dịp duyệt binh để khoản đãi các quân nhân, ông đã mua chuộc các sĩ quan, binh lính bằng các loại rượu ngon, xúc xích thuốc lá thơm. Cho tới ngày 2-12-1851, Louis Bonaparte cuối cùng đã điều động được hơn 2 vạn quân, chiếm lấy Paris, giải tán Quốc hội lập hiến; bắt tất cả các Nghị viên chống đối ông ta. Ngày 2-12-1852, Louis Bonaparte khoác áo nhà vua tuyên bố xưng làm Hoàng đế, gọi là Napoléon III. Nền Cộng hòa thứ hai của Pháp được thay thế bằng Đế chế thứ hai.

Cai trị

Sau khi lên ngôi, Napoleon III tập trung các quyền hành chính, lập pháp và tư pháp vào tay mình. Hàng trăm văn võ bá quan đế chế đều là công cụ của ông. Ông thường thường giải quyết những việc lớn quan trọng thông qua các người thân cận theo hầu riêng ông và còn phái các chiến binh theo dõi, giám sát các quan chức để mật báo tình hình. Ông xây dựng bộ máy Nhà nước quan liêu quân sự cồng kềnh, mở rộng quân đội từ 40 vạn lan tới 60 vạn, các quan chức từ 47 vạn tăng lên 62 vạn và còn xây dựng chế độ giám đốc cảnh sát chặt chẽ. Ông nghiêm cấm các hoạt động xuất bản, mít tinh, tự do lập hội, xóa bỏ các câu lạc bộ có tính chất chính trị, cấn mít tinh hội họp công cộng. Một chủ xưởng chỉ vì sơn cửa xưởng màu đỏ mà bị cảnh sát truy cứu hình sự. Giống như Napoleon I, Napoleon III cũng có quan điểm cơ hội về tôn giáo. Ông lợi dụng giáo hội Thiên Chúa làm công cụ tinh thần để cai trị nhân dân, dự toán chi phí về tôn giáo năm 1868 chiếm 20 lần dự toán kinh phí cho giáo dục. Đến những năm cuối của đế chế, trong 730 người dân thì có 1 giáo sĩ; số giáo sĩ lên tới hàng vạn đã khống chế trường học, các cơ quan tố tụng, nơi thành thị và nông thôn, bị mọi người chán ghét gọi họ là “Tên ăn cắp mặc áo đen”. Những hành động ngang ngược của ông đã làm cho phái Cộng hòa của giai ấp tư sản và nhân dân vô cùng bất mãn. Trong năm đầu của Đế chế, nhiêu lần xảy vụ ám sát Hoàng đế. Tháng 1-1858, 4 người yêu nước Italia cầm đầu là Ôxini dùng bom đánh chiếc xe ngựa mà ông ta đang ngồi, suýt nữa thì Hoàng đế mất mạng. Đứng trước sự bất mãn và chống đối, từ năm 1859, ông thay đổi sách lược chính trị, thực hiện một số biện pháp nhượng bộ một số quyềntự do dân chủ, tuyên bố đại xá,... Nhưng “tự do hóa” không phải là ý vốn có của ông. Ông công khai nói: “Trong Chính phủ của ta, bất kể người nào đều không thể vạch kế hoạch cho ta... Một chiếc mũ không thể có hai cái đầu cùng đội”. Có thể thấy nhượng bộ chỉ là một sự lừa gạt.

Các chính sách lớn dưới thời đệ nhị đế chế

Napoléon III coi trong xây dựng kinh tế, đặc biệt chú ý phát triển giao thông vận tải, đường sắt, đường bộ, đường sông và đường biển vào thời kỳ này được phát triển mạnh, tổng số chiều dài đường sắt từ 3.000km năm 1851 thì đến năm 1869 phát triển đến hơn 16.000km, lượng vận tải hàng hóa tăng lên lớp 10 lần, mạng lưới đường sắt toàn quốc bước đầu được hình thành. Paris trở thành một trong những đầu mối giao thông lớn nhất trên thế giới. Ngăn hàng được thành lập nhộn nhịp: Ngân hàng tín dụng ruộng đất, Ngân hàng tín dụng động sản, Ngân hàng quốc gia, Ngân hàng tín dụng Lyon (Lyông), v.v… được thành lập. Ngành kim hoàn và vốn tín dụng lãi suất cao được ưu tiên phát triển, 183 nhà tài phiệt lớn bắt đầu khống chế nước Pháp. Anh em cùng mẹ khác cha của Hoàng đế là Môtni là nhà đầu cơ vàng bạc lớn. Thời gian này chủ nghĩa tư bản Pháp phát triển nhanh chóng, đã hoàn thành được cuộc cách mạng công nghiệp. Sản xuất trong 20 năm tăng khoảng 2 lần, tổng giá trị hàng hóa xuất nhập khẩu từ 2.600 triệu franc tăng lên 8.000 triệu franc. Các thành quả phát minh kỹ thuật có rất nhiều, chỉ riêng từ năm 1865 đến năm 1869 đã cấp 22.000 giấy chứng nhận phát minh. Ông chủ trương Nhà nước can thiệp vào kinh tế. Năm 1860 ký điều ước thông thương quan thuế với nước Anh, vì vậy phần lớn than, sắt, máy móc và các hàng dệt tràn vào nước Pháp, dẫn tới tình trạng các nhà tư bản ngành dệt và tư bản ngành luyện kim phản đối kịch liệt. Tuy vậy, điều này đã kích thích sự tăng trưởng kinh tế của nước Pháp, tạo điều kiện cho Pháp gia nhập nền kinh tế thị trường, gia tăng sức cạnh tranh. Hoàng đế hết sức coi trọng việc xây dựng các công trình văn hóa và kinh tế Paris. Năm 1853, ông ủy nhiệm cho Auxơman và một viên tỉnh trưởng chủ việc xây dựng lại Paris theo mẫu do đích thân Hoàng đế thiết kế. Công trình này kéo dài suốt 17 năm. Các tầng nhà cao vút, nổi bật cùng với các đại lộ cây xanh, các cửa hàng buôn bán, rạp hát, các đài phun nước, khiến Paris trở thành nổi tiếng là thành Phố cây xanh của thế giới. Những thành tựu kinh tế của Đế chế tuy làm cho mức sống bình quân của nước Pháp trong thời gian đó có được nâng cao đôi chút, nhưng chưa làm cho đời sống của tất cả mọi người được cải thiện. Theo ước tính của Ôxman, năm 1862, Paris có 70% người chết không để lại bất kỳ một di sản nào, thậm chí ngay cả chi phí chôn cất cũng không có. Nhưng giai cấp tư sản đặc biệt là giai cấp tư sản tài chính lớn, lại phát tài to. Hoàng tộc đứng đầu là Hoàng đế và cung đình khôn khéo cướp đoạt, họ sống một cuộc sống cực kỳ xa hoa. Hoàng đế mỗi năm được hưởng tới 2,5 triệu franc, và còn có 7 triệu Franc tiền thu nhập về đất sản xuất của Hoàng gia. Hoàng hậu mỗi năm số tiền tiêu vặt cũng lên tới 120 vạn franc mà lương công nhân năm cao nhất chỉ có xấp xỉ 5.000 franc. Hoàng đế, ngoài thời gian từ tháng 12 hằng năm đến tháng 4 năm sau tại Paris ra, còn lại đều đi du ngoạn giải trí ở các nơi danh lam thắng cảnh: tháng 5 ở Saint Cloud, tháng 6, 7 ở Fontainebleau, tháng 8 đi Plombières hoặc Vans, tháng 9 đến Biarritz bên bờ biển, cuối tháng 10 trở về. Sau khi ở đây thời gian ngắn, ngày 15-11 đi Compiègne để săn bắn, hầu như năm nào cũng như vậy. Hoàng cung nhiều lần tổ chức vũ hội, các khách khứa phải mặc quần sóc, váy đầm và đi bít tất dài quân nhân phải mặc lễ phục quân đội. Còn trên vũ hội hóa trang, trang phục các thời kỳ lịch sử của các nước đều để hở mặt, các quý bà mặc một bộ lễ phục ban đêm, trị giá bằng tiền chi tiêu 2 năm của một gia đình bình dân.

Các cuộc chiến tranh thời Napoleon III

Sau khi Napoléon III xưng đế, chiến tranh bên ngoài luôn luôn xảy ra. Tháng 3-1854, nhân dịp chiến tranh Nga – Thổ, ông ta liên hợp với nước Anh, tuyên chiến với Nga. Ngày 17-8, ông ra lệnh cho Hạm đội lên liên hợp Pháp - Anh tiến vào Sébastơpol, chiến tranh Crưm mở rộng. Trong trận vây hãm thành Sebastopol gần một năm, quân Pháp chết trận, chết bệnh tật lên tới gần 10 vạn người, hao tiền tốn của lên tới hàng trăm vạn franc. Ngày 10-9-1855, liên quân Pháp – Anh tiến đánh Sébastopol. Thắng lợi của chiến tranh lần này đã khôi phục được địa vị bá chủ châu Âu của Pháp. Ngôi Hoàng đế của Napoléon III được Củng cố. Năm 1853, ông ta phái binh đi đánh chiếm đảo Tân Calédonie (Calêđôni), biến đảo này thành thuộc địa của Pháp. Ông còn phái binh đi chinh phục Algérie (Angiêri), làm cho Algérie trở thành "con bò sữa" của nước Pháp. Tháng 7-1858, lấy danh nghĩa giúp Italia thống nhất, Napoléon III đã mời Thủ tướng Vương quốc Sardaigne (Xacđenhơ) mạnh nhất của Italia là Cavour (Cavua) bí mật thăm Pháp để bàn biện pháp đối phó với chiến tranh Áo. Ngày 26-1-1859 Pháp và Sardaigne thành lập Đồng minh chống Áo. Tháng 5-1859, Napoléon III dẫn quân vào Italia đánh Áo. Nhưng nhân lúc liên minh Pháp Sardaigne đánh bại quân Áo, ông lại đột nhiên ngừng chiến. Tháng 7, một mình Pháp hòa ước với Hoàng đế Áo. Sự thống nhất Italia vì thế mà bị chết yểu, còn ông lại từ vụ Italia được trả “thù lao” bằng hai nơi là Nice (Nixơ) và Savoie (Xavoa).

Ở châu Á, Napoleon III xâm lược Việt Nam, Campuchia và còn phái quân đi cùng quân đội nhà Thanh Trung Quốc đàn áp cuộc khởi nghĩa "Hội tiểu đao" ở Thượng Hải. Sau Chiến tranh Thuốc hiện, quân Pháp lại xâm phạm Trung Quốc. Tháng 10-1860, xâm nhập Bắc Kinh, cùng quân Anh cướp bóc đốt cháy vườn Viên Minh. Sự mạo hiểm quân sự lớn nhất của Napoléon III là cuộc viễn chinh ở Mêhicô. Đầu năm 1862, ông ta cử tướng Bazaine (Baden) thống lĩnh mấy vạn quân tiến vào nước này. Tháng 6 năm sau, đánh chiếm Thủ đô của Mêhicô. Cuộc viễn chinh ở Mêhicô thất bại đã làm tăng thêm sự mâu thuẫn sâu sắc trong nước.

Chiến tranh Pháp-Phổ

Để làm dịu nguy cơ trong nước, ông đã tranh chấp quyền bá chủ châu Âu với Phổ. Ngày 19-7-1870, Napoléon III tuyên chiến với Phổ. Hoàng hậu Eugénie (Ơgiêni) chấp chính ở Paris. Napoléon III tự làm thống soái toàn quân, ngày 28-7, ông ta đưa Hoàng thái tử thân chinh ra trận. Napoléon III nói khoác lác là Pháp có thể chuẩn bị chiến tranh tốt, sớm trước 10 ngày so với Phổ, nhưng đến khi kiểm tra quân đội mới thấy quân Pháp bố trí không tốt, phối hợp không linh hoạt, trang bị rất kém. Thượng tuần tháng 8, quân Pháp liên tiếp thất bại. Ông ta định trốn về Paris, sau khi gặp phải sự cự tuyệt của Hoàng hậu Eugénie, ông đành giao cho Mac-Mahon (Mác-Mahông) làm thống soái và ở lại cùng quân đội. Mặt trận không giành được thắng lợi, đã làm cho chính quyền Paris dao động. Ngày 9-8, Eugénie buộc Nội các Ollivier (Oliviê) từ chức, để tổ chức Nội các thời chiến đứng đầu là Bá tước Balisơ. Các quyết sách chiến lược của Bộ Lục quân và ý đồ tác chiến của các tướng lĩnh về mặt trận cách nhau rất xa, điều đó đã dẫn đến hệ thống chỉ huy quân sự hỗn loạn. Quân Phổ thừa cơ từng bước bám sát quân Pháp mà đánh. Ngày 30-10, đại quân của Mac-Mahon bị quân phổ bao vây ở Sédan (Xêđăng). Quân Pháp tự chống trả kịch liệt, nhưng bị động nên thất bại. Chiều ngày mồng 1-9, Napoléon III trong thế tuyệt vọng đã ra lệnh đầu hàng. Ngày hôm sau, Hoàng đế bị bắt làm tù binh. Ngày 4-9, Paris nổ ra Cách mạng lật đổ đế chế thứ II lập nên nền cộng hòa, lịch sử gọi là nền cộng hòa thứ III. Hoàng hậu Eugénie hoảng sợ bỏ trốn sang Anh.

Những năm tháng cuối đời

Từ tháng 9-1870 đến tháng 3-1871, Napoléon III bị giam lỏng trong một tòa biệt thự tại vùng ngoại ô Caxac, Đức. Thời gian này, ông nhiều lần cử người đàm phán ký kết hòa ước với Thủ tướng Đức Bismarck (Bixmac) và khôi phục quan hệ với đế chế. Vì Bismarck đòi giá rất cao, mà tình thế của Pháp lại không chịu sự điều khiển của Napoléon III. Vì thế, ý đồ của Napoleon III cuối cùng bị phá sản. Ngày 19-3-1871, ông được nước Đức phóng thích, ngày hôm sau, ông đến Anh, ông về Chislehurt (Sixlêhơt) gặp mặt Eugénie và các con đã đến đây trước đó. Từ đấy Napoleon III ở ẩn tại đây, ngày 9-1-1873, ông ốm chết.

Thông tin bên lề

Khi còn đương vị, Napoleon III đã nảy ra một ý thích kỳ quái là cần phải có một chiếc vương miện làm bằng kim loại còn quý hơn cả vàng với ngọc. Với sự giúp đỡ của các nhà hóa học Pháp lúc đó, nguyên tố này đã được tìm ra. Đó chính là nhôm. Điều này không có gì là lạ vì nhôm là một trong các nguyên tố kim loại có hàm lượng lớn nhất trên Trái Đất (8.8%). Tuy vậy, con người biết cách luyện nhôm khá muộn. Nếu như sắt được luyện từ rất lâu thì mãi tới năm 1827, nhà vật lý người Đan Mạch J.C.Oersted mới làm được việc là đẩy được nhôm nguyên chất ra khỏi Clorua nhôm nhờ Kali. Trong vòng 60 năm sau đó, nhôm vẫn là kim loại quý vì không có cách gì tăng được sản lượng của nhôm. Sau đó, Napoleon III đã kiêu hãnh đội vương miện bằng nhôm thay cho vàng bạc châu báu.